Net als in andere landen nemen niet alle burgers deel aan de stemming. Mensen met een hogere opleiding en een hoger inkomen, mannen en ouderen nemen over het algemeen meer deel aan stemmen dan hun tegenhangers. Gemiddeld neemt ongeveer 40% van de mensen deel aan de stemming; deelname varieert echter sterk, afhankelijk van het onderwerp. De kiezers vormen hun mening tijdens campagnes. Hun beslissing wordt beïnvloed door verschillende factoren, zoals traditie, eigenbelang en politieke waarden. Een belangrijke vraag is hoe propaganda kiezers kan beïnvloeden. Populaire stemmen in Zwitserland omvatten een zeer breed scala aan onderwerpen, van de afschaffing van het leger tot de verandering in het gezondheidszorgsysteem. Het systeem in Zwitserland laat zien dat zowel directe als representatieve democratie elkaar kunnen aanvullen.
Wie mag stemmen?
“Het volk” omvat alle volwassen mannen en vrouwen met een Zwitsers staatsburgerschap, ook degenen die in het buitenland wonen. Personen onder de 18 jaar en vreemdelingen hebben op federaal niveau geen politieke rechten. In de kantons Neuenburg en Jura mogen ook vreemdelingen stemmen op kantonaal en gemeentelijk niveau. De kantons Vaud en Fribourg hebben dit recht pas op gemeentelijk niveau ingevoerd. Daarnaast zijn er enkele afzonderlijke gemeenten die het stemrecht voor buitenlanders hebben ingevoerd in de kantons Appenzell Innerrhoden en Graubünden. Vrouwen hebben stemrecht op federaal niveau sinds 1971. Het laatste kanton dat het vrouwenkiesrecht invoerde, was het kanton Appenzell Innerrhoden in 1992, dat hiertoe verplicht was door een beslissing van de federale rechtbank
Wie stemt er?
Net als in andere landen gaan mensen met een hogere opleiding of een hoger inkomen vaker stemmen dan hun laagopgeleide tegenhangers of tegenhangers uit de arbeidersklasse. Naast opleiding en inkomen zijn er andere socio-demografische kenmerken die van invloed zijn op politieke participatie: jongere burgers, vrouwen en niet-gehuwde of gescheiden mensen participeren minder dan hun leeftijdsgenoten. Bovendien maken enkele politieke kenmerken het verschil: mensen zonder partijaffiniteit, zonder vertrouwen in de overheid participeren minder, en de belangrijkste factor die participatie bepaalt is politieke interesse.
Waarover gaat een stemming?
Omdat er geen beperkingen zijn voor de onderwerpen of onderwerpen waarover het Zwitserse volk kan stemmen, kan men een breed scala aan onderwerpen vinden van populaire stemmen uit het verleden
Hoe is de stemprocedure?
Er zijn twee mogelijkheden om te stemmen: enerzijds door het stembiljet persoonlijk in een doos te doen op de dag van de stemming, anderzijds door te stemmen per brief. Bijna de helft van de kiezers maakt gebruik van deze tweede mogelijkheid en gaat niet zelf naar de stembureaus. Inmiddels lopen er proefprojecten rond elektronisch stemmen in de kantons Genève, Neuchâtel en Zürich. Deze projecten tonen aan dat de interesse voor e-voting groot is onder de burgers. De toekomst zal uitwijzen of de kosten en het verzet tegen een gecentraliseerd elektronisch register niet te hoog zijn om e-voting op federaal niveau in te voeren.
Niveau van deelname aan directe democratie
Slechts ongeveer een kwart van de kiezers zijn reguliere kiezers, terwijl ongeveer de helft af en toe naar de stembus gaat en ruim 20% niet-stemmers. Gemiddeld neemt ongeveer 45% deel aan populaire stemmen. Dit lijkt erg laag, maar deelname aan directe democratie stelt hoge eisen. Kiezers in de Zwitserse democratie worden verondersteld te stemmen over zaken die soms ingewikkeld zijn. Het lezen van de officiële documentatie over verschillende voorstellen kost tijd. Samen met stemmen over kantonnale en lokale aangelegenheden wordt een kiezer verondersteld zijn of haar voorkeur te geven voor maximaal 20 of 30 nummers per jaar. Bij controversiële kwesties is de deelname echter veel hoger dan gemiddeld, zoals bij de stemming over het EER-verdrag (79 %) of over het VN-lidmaatschap (58 %).
De beslissende meerderheid en haar democratische legitimiteit
Het aandeel gekwalificeerde kiezers in Zwitserland bedraagt ongeveer 65% van de totale bevolking. Personen onder de 18 jaar en buitenlandse ingezetenen mogen niet stemmen. Aan de andere kant nemen niet alle mensen die wel in aanmerking komen deel aan een stemming. Als de kiezers ongeveer 50:50 worden verdeeld, wordt de beslissende meerderheid vrij klein, ongeveer 15%.
Toch worden beslissingen over directe democratie beschouwd als de hoogste democratische legitimiteit. De reden hiervoor is eenvoudig: bij directe democratie gaat het niet zozeer om de meerderheid van een demografisch onderzoek, maar om directe deelname van actieve burgers aan een bindende procedure, waardoor hun beslissing geloofwaardig wordt als een daad van zelfbeschikking.
Campagne voeren: kunnen stemmen worden gekocht?
Weken voor de stemming proberen belangengroepen, politieke partijen en de autoriteiten de kiezers te mobiliseren en te overtuigen voor een “ja” of “nee” tegen het voorstel dat op het spel staat. Uit het gemengde koor van propaganda, partijslogans, krantenartikelen, discussies op de werkvloer, tv-optredens van politici en informatiebrochures van de overheid moeten de burgers hun eigen beslissingen nemen. Tegenwoordig is campagne voeren sterk geprofessionaliseerd en zijn de budgetten ongelijk: soms kan de ene partij twintig of zelfs dertig keer meer geld ophalen dan de andere. Kunnen er dus stemmen worden gekocht? Huidige studies geven aan dat onder bepaalde omstandigheden geld en eenzijdige propaganda inderdaad een beslissende factor kunnen zijn. Dit is het geval als een beperkt resultaat wordt verwacht en er veel geld in propaganda wordt gestoken. Geld is echter slechts één van de vele factoren die van invloed zijn op het stemresultaat.
Semi-directe democratie – een uitzonderlijk systeem
Het Zwitserse systeem staat op gespannen voet met het reguliere politieke denken. Het is in tegenspraak met theorieën van representatieve democratie die de capaciteit van het volk te beperkt achten voor een redelijke directe keuze. Zwitserland illustreert dat intensieve politieke participatie naast de occasionele verkiezing van een politieke elite mogelijk is en een belangrijke rol kan spelen. Directe participatie heeft niet geleid tot onredelijke keuzes en heeft evenmin het functioneren van de parlementaire politiek aangetast. Het parlement en het volk zijn eerder complementaire actoren: ze delen de besluitvorming over de belangrijke politieke kwesties. Daarom kunnen we dit systeem een “semi-directe democratie” noemen, een systeem waarin politieke elites nog steeds het beleid vormgeven, maar gevoelig moeten zijn voor de voorkeuren en behoeften van de mensen. Het heeft zich in het verleden bewezen, maar we noemen enkele uitdagingen voor de toekomst.