Iedereen weet het maar niemand doet er wat aan. De particratie heeft voor een uitholling van de democratische rechten gezorgd. Ik weet dat ik een dagdromer ben als ik geloof dat ik onze vastgeroeste democratie kan redden. Toch hoop ik dat er veel mensen, ja ook politici, zullen zijn die minstens de moeite willen doen om hierover na te denken. Ik weet dat de democratie zoals ze nu functioneert, als een particratie, nooit deze voorstellen zal overnemen. Er is een gemotiveerde burger voor nodig die hiervoor wil ijveren, maar ook daar is een probleem.
Begin met de Gemeente
Geen enkel bestuursniveau (behalve wijkcomité’s) staat dichter bij de burger als de gemeente. De burger heeft recht op een bestuur dat dicht bij hem staat en waarvan hij dikwijls wel mensen kent.
Fusies verzwakken de democratie
Elke grote organisatie wordt geconfronteerd met problemen rondom coördinatie die alleen kunnen worden opgelost met bureaucratie. Om een bureaucratie efficiënt te maken is een hiërarchie nodig – dagelijkse besluiten kunnen niet door grote groepen mensen worden genomen. Dat leidt ertoe dat de macht in de organisatie in handen komt van een kleine groep. Deze kleine groep machthebbers zal vervolgens alles in het werk stellen om hun macht in stand te houden en groter te maken. De meeste zogenaamde democratieën zijn dan ook per definitie “electorale oligarchieën” of evolueren in die zin.
Omgekeerd heeft ook de meest autocratische heerser adviseurs en zetbazen ter plaatse nodig, waaraan hij onherroepelijk een groot deel van zijn feitelijke macht delegeert. Volgens de door Michels geformuleerde wet is het uiteindelijke resultaat dat – met het verstrijken van de tijd – iedere regeringsvorm zich in oligarchische richting ontwikkelt.
Concentratie heeft één probleem: de afstand tussen de hoogste en de laagste regionen wordt zo groot dat er onverschilligheid groeit aan de top en gelatenheid aan de onderkant.
Geef het lokale niveau een nieuw élan
Het niveau dat het dichtst bij de burger aansluit is de gemeente. Geen enkel bestuursniveau (behalve wijkcomité’s) staat dichter bij de burger als de gemeente. Het risico om weggestemd te worden is groot omdat het contact zo nauw is. Zij komen hun kiezers tegen bij de bakker of de beenhouwer, in de kroeg of bij het voetbal. Hoog tijd om hen de aandacht en het respect te geven dat ze verdienen.
“Het leven na het voorzitterschap bevalt me. Eerlijk: ik denk soms dat mijn carrière beter omgekeerd was verlopen. Eerst dit leven en daarna de partijpolitiek. Als je een stad leidt, dan leer je echt wat politiek is. Ik ben milder geworden, minder cassant, en daarom wellicht ook een betere politica.”
Gwendolyn Rutten aan De Zondag.
Er moet een duidelijk verschil komen tussen politici in de gemeente en politici op de hogere niveaus. En al zeker niet op 2 niveaus aan politiek doen (zou Gwendolyn Rutten hiermee kunnen leven?). De mens achter de politieker in de gemeente is belangrijk, terwijl dit het imago is voor de politieker in het parlement.
Herstellen van de democratie op gemeentelijk niveau
Hierbij enkele voorstellen met toenemende mate van democratie en waarschijnlijk ook een toenemende afkeer van de partijbesturen.
Consensus
Het beleid is niet meer in het voordeel van de burger, maar voor het imago van de partij. Compromissen leiden dikwijls tot onbegrip bij de bevolking. De enige oplossing is om samen met de burger een nieuwe kijk op de politiek te ontwikkelen. We moeten samen zoeken naar consensus. Via het consensus-principe bereikt men het maximaal haalbare waar iedereen zich nog in kan vinden.
Om de consensus-benadering meer te benadrukken zou men kunnen werken met een gulden meerderheid (61,8 %) in plaats van een gewone meerderheid. Consensus zal moeilijker worden maar beslissingen zullen tenminste gedragen worden door een brede basis, misschien wel de zwijgende meerderheid van de bevolking.
Fusies ongedaan maken
Beslissingen worden liefst genomen op het laagste niveau, zo dicht mogelijk bij de burger. Alleen al daarom zijn fusies van gemeenten geen goed gedacht want alweer worden de beslissingen verder van de burger genomen. Dus beter geen fusies van gemeenten maar de-fusies. Fusies van gemeenten zijn enkel zinvol voor gemeenten kleiner dan 10000 inwoners. Herstel de gemeenten tot vóór de fusie-ziekte. De burger heeft recht op een bestuur dat dicht bij hem staat en waarvan hij dikwijls wel mensen kent.
Gemeenten moeten terug gedefusioneerd worden, want legitimiteit is belangrijker dan efficiëntie. Superstructuren zoals in Antwerpen moeten vermeden worden: een structuur met districten (= vroegere gemeenten) met eigen bevoegdheden en met daarboven nog een niveau met andere bevoegdheden maakt het echt niet doorzichtiger voor de burger.
Opkomstplicht
Burgers hebben heel veel rechten maar weinig plichten in onze maatschappij; belastingen betalen en stemmen zijn de 2 belangrijkste plichten. Stemplicht is een democratische burgerplicht: de kiezer engageert zich om zijn stem te geven, de politieker engageert zich om rekening te houden met de wensen van de kiezers. Wie niet stemt zou zijn burgerrechten moeten verliezen. Rechten eisen maar plichten vergeten is niet OK.
Voor een democratie is het van belang dat zoveel mogelijk mensen meedoen: insluiting is het devies, niet uitsluiting. Oftewel: een democratie vaart wel bij een hoge mate van participatie. En dat blijkt niet altijd even eenvoudig. Ongeveer een kwart van de stemgerechtigden gaat niet naar de stembus, omdat zij bijvoorbeeld geen vertrouwen hebben in democratische processen of zich totaal niet voor politiek interesseren. Democratie moet zichzelf voortdurend onderhouden en dat vraagt inzet van kiezers en van de gekozenen.
Het is jammer dat de opkomstplicht in Vlaanderen is afgeschaft. Dit is eigenlijk toegeven dat niet iedereen interesse moet hebben in het bestuur van de gemeente waar ze wonen. Iedere inwoner is belangrijk en moet betrokken worden. Niet-Belgen die hier 5 jaar verblijven krijgen alle burgerrechten en plichten. Ze moeten dus ook verplicht worden om te stemmen want zij maken deel uit van de samenleving. Niet-stemmers moeten een boete van 1000 € krijgen.
Een kiezer die blanco stemt wil hiermee aangeven dat er niemand is waarin hij voldoende vertrouwen heeft om hem te vertegenwoordigen. Daarom moeten blanco stemmen aanzien worden als verkozenen. Blanco stemmen worden vertegenwoordigd door lege stoelen in de gemeenteraad. Bij stemmingen worden deze blanco stemmers aanzien als onthoudingen.
Verkiezingen
Laat enkel lokale partijen toe en voorzie een lijst onafhankelijken voor wie zich in geen enkele lijst kan vinden. De nationale partijen worden dus direct uitgesloten omdat lokale en nationale politiek totaal verschillende dingen zijn en moeten zijn.
De kandidaten zijn verkozen in dalende volgorde van het aantal behaalde stemmen. De lijststem wordt afgeschaft (geen discussies meer rond de lijstvorming). De burgemeester en de schepenen zijn diegenen met het meeste voorkeurstemmen. De volgorde wordt bepaald door loting van de kandidaten. Door dit systeem moeten er niet langer onderhandelingen gevoerd worden over wie deelneemt aan het bestuur. Dit kan het begin zijn van een consensus-benadering.
De schepenen worden vastgelegd volgens het aantal voorkeurstemmen en de gendergelijkheid. Dit is een indirecte manier om de burgemeester en zijn schepenen rechtstreeks te verkiezen. Het mag duidelijk zijn dat de burgemeester en zijn schepenen hierdoor niet allemaal van dezelfde partij zijn. Het is toch wel de bedoeling dat de verkozenen er zijn voor de bevolking en niet voor de partij. De burgemeester en de schepenen maken geen deel uit van de gemeenteraad. Zij zijn de uitvoerende macht en de gemeenteraad is de wetgevende macht. Zij geven leiding aan de verschillende diensten van de gemeente.
Het bestuur
Coalities zijn een aanfluiting van de democratie. Zij horen thuis in een particratie met alle macht aan de partijvoorzitters. Tijdens coalitiegesprekken wordt er vastgelegd wat er zal gebeuren de volgende vijf jaar. Reeds hierbij gaat het niet langer over de burger, maar over het verwerven van een machtspositie. Daarna is er geen oppositie meer mogelijk, aangezien de meerderheid beslist. Alleen als er een paar partijgenoten afwezig zijn kan er een probleem ontstaan om een idee door de gemeenteraad of stadsregio-raad te jagen.
Het overleg over het programma zal dus met de gemeenteraad moeten gevoerd worden en niet door de coalitiepartners, die er niet meer zijn. De Burgermeester en zijn schepenen moeten ervoor zorgen dat er uitgevoerd wordt wat er door de gemeenteraad beslist is. Zij moeten niet beslissen wat er moet gebeuren. Politiek voeren is niet gelijk aan het leiden van een bedrijf, waar de bedrijfsleiding beslist wat er zal gebeuren, wel met toestemming van de aandeelhouders. In een representatieve democratie moeten de gekozenen luisteren naar hun kiezers en niet naar de partijleiding.
Een burgemeester en zijn schepenen, die eindigen met meer schulden dan voor ze aankwamen of die in opspraak komen door fout beleid, mogen zich niet meer verkiesbaar stellen op lokaal niveau.
Wijkcomités
Geef de burger inspraak in het beleid door het oprichten van wijkcomité’s die samengesteld zijn uit vrijwilligers uit die wijk. Wie weet er beter wat er fout in de wijk gaat dan de eigen bewoners? Wijkcomités zijn niet verkozen burgers die zich willen inzetten voor hun wijk. Iedere wijk zou een wijkcomité moeten krijgen aangevuld met een aantal verantwoordelijken van de gemeente, uiteraard dingen die lokaal beslist kunnen en moeten worden.
Een wijkcomité moet de beschikking krijgen over een ruimte in de lokale lagere school. Mensen uit de wijk weten het beste wat er voor hen nodig is om het samenleven te optimaliseren: zij kennen de infrastructuur, de mobiliteitsproblemen in hun buurt, problemen met integratie en sociale cohesie. Het wijkcomité kan zich ook bezighouden met kinderopvang, huiswerkbegeleiding, studeer- en vergaderplek, wijk of buurtfeest. Dit is zeker een praktische oefening in democratie en participatie. De democratie moet van onder uit opgebouwd worden. Het wijkcomité is een goede politieke leerschool.
Referenda
Maak van referenda en beleidsevaluaties door de burger een standaard proces. Betrek de burger zoveel mogelijk bij het lokaal beleid door referenda: referenda kunnen een goede manier zijn om mensen te betrekken bij het beleid. Burgers zullen hierdoor verplicht worden om deel te nemen aan het beleid. De Brexit is het belangrijkste argument tegen referenda. Daarom stel ik voor dat er niet gekozen wordt voor een eenvoudige meerderheid maar voor een gulden meerderheid (gulden zoals in de gulden snede, wat ongeveer 61,8 % is). Daarmee vermijden we dat de ene helft van bevolking zich afzet tegen de andere helft van de bevolking. Uiteraard zullen er weinig positieve resultaten zijn, maar dat is niet het probleem want de mensen werden tenminste om hun mening gevraagd (en dat ontbreekt in de politiek op dit moment wel heel erg). En bij een positief resultaat zal men kunnen spreken van een breed draagvlak.
Bevoegdheden
Er moet een duidelijke verdeling van de bevoegdheden over de verschillende niveaus komen zonder tussenkomst van een hoger niveau in beslissingen. Belangrijk bij de verdeling van de bevoegdheden over verschillende niveaus is het subsidiariteitsbeginsel. Dat houdt in dat hogere instanties niet iets moeten doen wat door lagere instanties kan worden afgehandeld.
De gemeentelijke bevoegdheden zijn erg ruim en omvatten alles wat te maken heeft met het “gemeentelijk belang”, met andere woorden met de collectieve noden van de inwoners. In theorie kan een gemeente alles doen wat haar niet is verboden, gaande van het bouwen van een sporthal tot het aanleggen van wegen.
De gemeenten beschikken over een aantal specifieke bevoegdheden:
- het beheer van de burgerlijke stand
- het bijhouden van de bevolkingsregisters
- huisvesting alhoewel huisvestingsmaatschappijen op hoger niveau zouden moeten georganiseerd worden.
- het uitzicht van het lokale straatbeeld (buurtparken, groenvoorziening, straatverlichting, voetpaden)
- jeugdbeleid, cultuurbeleid, feestelijkheden, sport, senioren-werking
- communicatie
- verkeersveiligheid (expliciete adviesbevoegdheid)
- algemeen advies geven bij aangelegenheden die betrekking hebben op de gemeente
- punten toevoegen aan de agenda van de districtsraad;
- voorstellen doen in verband met het personeelskader van de gemeente;
- eigen begrotingen/rekeningen opstellen binnen de grenzen van de verkregen subsidies;
- adviesraden oprichten;
- een huishoudelijk reglement opstellen
- het beheer van de eigen inrichtingen;
- de leiding over de eigen werken (de technische/administratieve opvolging van de werken);
- de vastleggingen en betalingsopdrachten binnen de goedgekeurde begroting
Alles wat niet in de gemeenteraad kan beslist worden omdat het gemeente-overschrijdend is of boven de technische of financiële mogelijkheden van een gemeente is, moet op het volgende niveau opgelost worden. Er moet een duidelijke richtlijn komen over wat op welk niveau beslist wordt. Maar wat op lokaal niveau beslist is, kan niet ’overruled’ worden door het hogere niveau. Geen Ping Pong meer tussen de verschillende overheden in dit land en ook niet in Europa. Er moet echte subsidiariteit komen.
Directe verantwoordelijkheid voor de centen
Wat centen betreft: elk ministerie, elk district, elke gemeente zou zelf moeten zorgen voor de nodige fondsen om het door hen gekozen beleid te kunnen uitvoeren. Misschien is het slim dat de gemeenten hun inkomen halen uit het kadastraal inkomen en niet langer uit de grote pot. Het kadastraal inkomen moet hervormd worden, zodat de gemeente een echt huisvestingsbeleid kan voeren. In plaats van te belasten op een geschat inkomen, wordt er een belasting geheven per m2. Het bedrag per m2 kan verschillen volgens gebruik; bouwgrond, woonoppervlakte, landbouwgrond, bos, industriegrond, winkel- en kantoorruimte. Het bedrag kan ook verschillend zijn per straat, zo kan de gemeente een echt nieuw en modern woonbeleid voeren rekening houdend met de behoefte aan groen in elke gemeente.
Over het volgende niveau meer in het volgende artikel: Red de Democratie – Het volgende niveau